Last updated on 24 maart 2023
Ik krijg vaak de vraag: ‘…maar hoe dan?’. Meestal is dit het punt waarop de vraagsteller een probleem ervaart en geen oplossing ziet. Er is iets veranderd en we begrijpen nog niet helemaal wat. En nu? Tot aan dat moment ging het als vanzelf goed, of leek het goed te gaan, tot het fout ging. Bijvoorbeeld bij thema’s als het gebruik van grondstoffen en onze leefomgeving, het landelijk bestuur en de lokale democratie, onze economie en de CAO’s, enzovoorts. En bijvoorbeeld ook bij praktische problemen als je op vakantie de weg kwijt bent of wanneer je sportclub een begrotingstekort heeft. Eerder behaalde resultaten uit het verhalen geven geen garanties meer voor de toekomst. Je weet iets dus niet (meer) zeker. Het verleden biedt je onvoldoende houvast voor de toekomst. Dat wordt vaak niet als een inzicht gezien, maar als een probleem. Er is vooruitinzicht nodig: een vooruitzicht dat inzicht geeft, een inzicht in of een volgende stap wel een vooruitgang is. Dit is het punt waarop de verbeelding iets aansprekends zoekt en waar een ontwerper en ontwerpprocessen bij kunnen helpen.
Waardering voor alles tot dan toe
Een startpunt voor de zoektocht ‘naar voren’ is het waarderen van alles: de probleemsituatie, de condities waarin het probleem heeft kunnen ontstaan, het verleden, en alles wat naar boven en naar voren wordt gehaald in de zoektocht. Dat alles is een bron van informatie waar je de waarde nog van moet inschatten. En een bron voor mogelijke oplossingen. Waarderen heeft dan meer van doen met observeren, absorberen en verwerken, dan met oordelen en veroordelen. Een valkuil in het oplosproces is namelijk dat iets of iemand al snel het probleem in de schoenen geschoven krijgt. Wat doe jij doorgaans als iemand tegen je zegt dat wat jij gedaan of gemaakt hebt de oorzaak is van het probleem? En zelfs al zou jij de probleemveroorzaker zijn, dan nog is het belangrijk om te waarderen. Jij bent immers ook de grootste bron van informatie. Jij weet wat je gedaan, gedacht, gevoeld, beleefd, enz. hebt. Een reactieve gesloten houding zorgt er alleen maar voor dat inzichten in het verleden en uitzichten op de toekomst af worden gesloten.
Je zou zelfs zo ver kunnen gaan om waardering voor alles te hebben in situaties met strafrechtelijke gevolgen. Je zou zelfs vergevingsgezind kunnen zijn. Maar dat is voor velen een brug te ver, en laat ik hier buiten beschouwing. In een just culture (rechtvaardige cultuur), later meer hierover, is dit wel van belang. Situaties met strafrechtelijke gevolgen kunnen mede ontstaan en gefaciliteerd worden vanuit bijvoorbeeld een angstcultuur van blaming en shaming, geen verantwoordelijkheid nemen voor fouten, of het stimuleren van het nemen van te grote risico’s. Hierdoor leren we niet en faciliteren we situaties die (steeds weer) tot slecht, fout, verkeerd en strafbaar handelen leiden van mensen. Mensen die systemen slecht, fout, verkeerd en zelfs strafbaar inrichten. Bijvoorbeeld als een systeem bewust geprogrammeerd is om te weinig product in de verpakking te doen, of om teveel schadelijke stoffen uit te laten stoten. Naast een juridisch of strafrechtelijk proces is dan ook een leerproces binnen de organisatie nodig. Het gaat in beide gevallen om het begrijpen van de context en de omstandigheden waarin het slecht, fout, verkeerd of strafbaar heeft kunnen aflopen. Binnen een bedrijf, overheidsorganisatie, of bijvoorbeeld sportclub is dit goed te organiseren. Voor ons als maatschappij of samenleving is dat wat ingewikkelder, maar het zou ‘systeemfouten en -gebreken’ wel aan het licht kunnen brengen en kunnen voorkomen. Het zou ons wel meer tot (zelf)reflectie aanzetten. De boodschap is dat het kunnen waarderen van alles belangrijk is om inzicht te krijgen en vooruit te komen. Ook als een probleem of situatie gevoelig ligt of strafrechtelijke gevolgen heeft. En juist omdat het ons dichter bij onze idealen brengt. Alvast een goed vooruitinzicht gewenst.